Kamu yararının gerektirdiği hallerde gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerinin mülkiyetinde bulunan taşınmazların, kaynakların ve irtifak haklarının bedeli peşin veya bazı hallerde taksitle ödenmek kaydıyla belirli esas ve usuller çerçevesinde anlaşarak ya da zorla alınmasına kamulaştırma (istimlak) denilmektedir. İstimlak, idarenin zorla mal edinme yetkisi kapsamındadır.
Anayasanın 46 ncı maddesinde; “Devlet ve kamu tüzel kişileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmazların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.” hükmüne yer verilmiş, takip eden fıkralarında da hangi hallerde ve ne şekilde taksitlendirme yapılabileceği belirtilmiştir. Kamulaştırma işlemleri ile ilgili ayrıntılı hükümler 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununda yer almaktadır.
İdarenin kamulaştırma yetkisi, olağan ve genel bir yetki olmasına karşın, taksitlendirme yetkisi istisnai bir yetkidir. İlgili hükümler uyarınca idarenin kamulaştırma işlemlerinde;
- Tarım reformunun uygulanması,
- Büyük enerji, sulama ve iskan projelerinin gerçekleştirilmesi,
- Yeni ormanların yetiştirilmesi,
- Kıyıların korunması,
- Turizm amaçlarıyla taksitlendirme yapması mümkündür.
Bununla birlikte, idarenin taksitlendirme yetkisinin bulunduğu hallerde dahi küçük çiftçinin bedeli her halde peşin ödenmek, yapılan taksitlendirme süreleri 5 yılı aşmamak ve yapılan taksitlendirme sonucu taksitler eşit ödenmek zorundadır.
Taşınmaz maliki, kamulaştırma bedelinin kesinleşmesinden itibaren 5 yıl içerisinde ilgili taşınmaz üzerinde işlem yapılmaması halinde, sürenin bitimini takip eden 1 yıl içerisinde taşınmazı geri isteme hakkına sahiptir. Buna karşın taksitlendirmenin mümkün olduğu kamulaştırma işlemlerinde, söz konusu sürenin dolmasıyla bir diğer kamu tüzel kişisinin ilgili taşınmazı talep etmesi halinde, malik taşınmazı geri isteyemeyecektir.
KAMULAŞTIRMA İŞLEMİ UNSURLARI
Her idari işlem gibi kamulaştırma işlemi de idari işlemlerin unsurlarının bir araya gelmesi sonucu meydana gelmektedir.
Bunlar; yetki, şekil, sebep, amaç, konudur.
YETKİ
Kamulaştırmaya yetkili makamlar, devlet ve kamu tüzel kişileridir. Bunlar, ancak kendi görev alanlarına giren konularda kamulaştırma yapabilmektedirler. Bununla birlikte hukukumuzda, istisnai olarak ve kanunda açıkça gösterilmek koşuluyla özel kişiler lehine kamulaştırma yapılabilmektedir. Buna karşın unutulmamalıdır ki, kamulaştırma işlemi bu hallerde yine devlet tarafından gerçekleştirilmekte, kamulaştırma bedeli özel kişi tarafından ödenmekte ve kamulaştırmaya konu gayrimenkul özel kişinin mülkiyetine geçmektedir.
Lehine Kamulaştırma Yapılabilecek Özel Kişiler
- İmtiyazcılar,
- Yap işlet devretçiler,
- Karayolu yapım işi üstlenenler,
- Petrol arama ruhsatına sahip olanlar,
- Enerji ruhsatına sahip olanlar,
- Telekominikasyon ruhsatına sahip olanlar,
- Maden arama ruhsatına sahip olanlardır.
ŞEKİL
İlgili hükümler uyarınca kamulaştırma işlemi, belirli aşamaların sırasıyla gerçekleşmesi sonucunda şeklen meydana gelmektedir. Kanun uyarınca kamulaştırma işlemi usulü;
- Kamulaştırma işlemine ilişkin yeterli ödeneğin hazırlanması,
- Kamu yararı kararı alınması,
- Kamulaştırılacak taşınmazın tespiti,
- Kamulaştırma kararı,
- Satın alma usulünün denenmesi,
- Mahkeme yoluyla bedel tespiti ve tescil kararıdır. Karar ile taşınmaz mülkiyetinin idareye geçtiği kabul edilir.
SEBEP
Kamulaştırmanın sebep unsuru kamu hizmeti sunmaktır.
AMAÇ
Kamulaştırma işleminin amacı kamu yararıdır. Dolayısıyla kamu yararı gayesi dışında gerçekleşen kamulaştırma işlemleri maksat unsuru yönünden hukuka aykırı duruma gelecektir.
KONU
Kamulaştırmanın konusu, özel mülkiyette bulunan bir gayrimenkulün mülkiyetinin idarenin mülkiyetine geçmesidir. Kamulaştırma gayrimenkulün tamamına ilişkin olabileceği gibi, hukukumuz kısmi kamulaştırmayı da mümkün kılmıştır. Buna karşın kısmi kamulaştırma neticesinde taşınmazın arta kalan kısmı kullanılamaz hale gelirse malik, kamulaştırma işleminin iptali davası açmamış olduğu hallerde 30 gün içerisinde idareye başvurarak arta kalan kısmın kamulaştırılmasını talep edebilecektir. Talep ile idare, kalan kısmı kamulaştırmaya mecburdur.
ACELE KAMULAŞTIRMA
Kamulaştırma işleminin tamamlanmasının beklenmesinin sorunlar meydana getirebileceği hallerde uygulama olanağı bulan acele kamulaştırma müessesesi, kamulaştırmadan farklı olarak kıymet takdiri dışındaki işlemler sonradan tamamlanmak üzere, öngörülen usulde taşınmaza el konulma şeklidir.
ACELE KAMULAŞTIRMA YAPILABİLECEK HALLER
Mülkiyet hakkı, anayasa ilgili hükümlerince yalnızca kamu yararı dolayısıyla sınırlandırılabilecektir. Bundan ötürü kamu yararı gereği acele kamulaştırma yapılabilecek kimi haller mevzuatta belirlenmiştir.
3634 Sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanunu’nun Uygulanmasında Yurt Savunmasının Gerektirdiği Haller
Seferberlik ve savaş halleri ile henüz ilan edilmemiş olmakla birlikte savaş gerektirebilecek olağanüstü durumların varlığı halinde üstün kamu yararı dolayısıyla özel mülkiyete konu taşınmazların acele kamulaştırılmasına karar verilebilir.
Bakanlar Kurulu’nun Kamulaştırmanın Acelelik Gerektirdiği Yönündeki Kararları
Kanunda belirli sınırlandırmalar yapılmadığı için kapsamı net olarak belirlenmemiş olmakla birlikte, kamu yararı ve kamu düzeninin korunması amacıyla taşınmazın acele kamulaştırılmasına karar vermek, Bakanlar Kurulu yetkisi kapsamındadır. Bununla birlikte, Danıştayın yerleşik içtihatlarında, Bakanlar Kurulu’nun acele kamulaştırma kararı verme yetkisinin sınırsız olmadığı, mutlak ve keyfi uygulamaların önüne geçmek amacıyla Bakanlar Kurulu kararlarında çeşitli usul ve şekil şartlarının arandığı ifade edilmektedir. Genel itibariyle danıştayın, Bakanlar Kurulunun acele kamulaştırma kararının hukuka uygunluğunun denetlemesinde iki temel ölçüte göre hareket ettiği görünmektedir.
- Acele kamulaştırma gerektirecek olağanüstü durumların gerçekleşip gerçekleşmediği
- Kamulaştırmanın acelelik ile yapılmasında kamu yararının olmasının, aksi halde kamunun zarar göreceğidir.
Özel Kanunlarda Öngörülen Acele Kamulaştırma Yapılabilecek Haller
Bilhassa ülkenin ekonomik refahını konu alan birtakım kanuni düzenlemeler ile acele kamulaştırma yapılabileceği öngörülmüştür.
ACELE KAMULAŞTIRMA USULÜ
Acele kamulaştırılması istenen taşınmazın bulunduğu Asliye Hukuk Mahkemesinde açılacak Acele Kamulaştırma Davası ile, mahkemece görevlendirilecek Kıymet Takdir Komisyonu tarafından, acele kamulaştırılmasına yukarıda sayılan kanunen belirlenmiş istisnai hallerden birine uygun şekilde karar verilen taşınmazın, beden tespiti yapılır.
Mahkemenin, acele kamulaştırmada kamu yararını tespit etmesi, idarenin de bu bedeli, bankada taşınmazın maliki adına depo etmesi durumunda, mahkemece davanın kabulüne karar verilir.
Taşınmazın üzerinde kamu yararı olan işlem başlatıldıktan sonra, olağan kamulaştırma işlemleri devam eder.
Kamulaştırma bedeli hususunda idare ile bireyin anlaşması halinde kamulaştırma süreci sona erer. Tarafların anlaşamaması halinde, kamulaştırma işleminden itibaren 6 ay içerisinde idarenin, Kamulaştırma Bedelinin Tespiti ve Tescili Davası açması gerekir. Dava sonucunda belirlenen bedel nihai bedeldir.
KAMULAŞTIRMA İŞLEMİNE KARŞI İPTAL DAVASI
Kamulaştırma işlemi neticesinde menfaati ihlal edilen bireyler, taşınmazın bulunduğu yer idare mahkemesinde kamulaştırma işlemine karşı iptal davası açabilir.
Dava, Asliye Hukuk Mahkemesince taşınmaz malikine yapılacak olan tebligattan itibaren 30 gün içerisinde açılmalıdır.
İptal davasının esasına ilişkin inceleme, idari işlemin iptali niteliğinde olup, işlemin unsurları (Yetki, şekil, sebep, konu, maksat) kapsamında gerçekleşecektir. Kamulaştırma işleminin unsurlarında var olan sakatlık, işlemin iptaline sebebiyet verecektir.
