Anayasa Mahkemesi temel olarak; kanunların, Cumhurbaşkanı kararnamelerinin ve TBMM İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımından, Anayasa değişikliklerinin ise yalnızca şekil bakımından uygunluğunu denetler ve anayasa şikayeti başvurularını karara bağlayan ve gerektiğinde Yüce Divan sıfatını kullanan yüksek mahkemedir.
Yasama organının işlemlerinin denetlenmesi, hukuk devleti ilkesinin en önemli gereğidir. Bu gereklilik doğrultusunda, ülkemizde ilk defa 1961 Anayasasında kendine yer bulan Anayasa Mahkemesi, günümüzde de kendisine tevdi edilen görevleri icra etmektedir.
Anayasaya Uygunluk Denetimi
Anayasa Mahkemesi’nin Anayasaya uygunluk denetimine tabi olan işlemler;
- Kanunlar,
- Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri,
- Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü,
- Anayasa Değişiklikleridir.
Kanunlar
Kanunların şekil açısından denetlenmesi, son oylamanın öngörülen çoğunlukla yapılıp yapılmadığı hususları ile sınırlıdır. Kanunların şekil bakımından denetlenmesi, Cumhurbaşkanınca yahut TBMM üyelerinin 1/5’i tarafından istenebilir. Kanunun yayımlandığı tarihten itibaren 10 gün geçtikten sonra, şekil bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz.
Kanunların esas bakımından denetlenmesinde ise, Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açabilme hakkı, Cumhurbaşkanına, en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grupları ile TBMM üyelerinin 1/5’ini teşkil eden üyelere aittir. Esas bakımından iptal davası açılması için öngörülen süre ise 60 gündür.
Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri
Anayasanın 148. maddesi kapsamında; Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin Anayasaya aykırılığı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açabilme hakkı, Cumhurbaşkanına, TBMM’de en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubu ile TBMM üyelerinin 1/5’i tutarındaki üyelere aittir.
Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri aleyhine iptal davası açmak için öngörülen süre ise 60 gündür.
TBMM İçtüzüğü
TBMM İçtüzüğü, hukuki niteliği itibarıyla bir parlamento kararı olmasına karşın, 1982 Anayasası, bu parlamento kararının taşıdığı önem sebebiyle onu Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi tutmuştur. İçtüzüğün Anayasaya aykırılığı iddiasıyla iptal davası açılması; Cumhurbaşkanının, TBMM’de en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubunun ve TBMM üye sayısının 1/5’i kadar üyenin yetkisi dahilindedir.
TBMM İçtüzüğü aleyhine iptal davası açmak için öngörülen süre 60 gündür.
Anayasa Değişiklikleri
Anayasa değişiklikleri, biçim açısından kanun niteliğindedir. Bu kapsamda Anayasa Mahkemesi’nin denetimine tabi tutulması olağandır. Bu doğrultuda Anayasa değişikliği içeren kanunların, geçerli olarak oluşabilmeleri için uygun olmaları gerekli olan Anayasada yer alan şekil (usul) kuralları kapsamında denetlenmeleri mümkündür.
Buna karşın bu tür kanunlar, aynı zamanda bir Anayasa normu niteliğinde olmasından ötürü, esas bakımından Anayasaya uygunluğunun denetlenmesi de mümkün değildir. Nitekim, söz konusu hükümlerin Anayasa normu niteliğinde olması, bunların içerik olarak denetlenmesinde kıstas oluşturacak ölçü normun bulunmadığını göstermektedir.
Anayasa değişikliği içeren kanunun şekil bakımından denetlenmesi, Cumhurbaşkanınca ve TBMM üyelerinin 1/5’i tarafından istenebilir. Kanun yayınlandığından itibaren 10 gün geçtikten sonra, şekil bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz.
Yüce Divan
Anayasa Mahkemesi, göreviyle ilgili suçlardan ötürü;
- Cumhurbaşkanını,
- Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını,
- Bakanlar Kurulu üyelerini,
- Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini,
- Başsavcılarını,
- Cumhuriyet Başsavcıvekilini,
- Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu başkan ve üyelerini,
- Sayıştay Başkan ve üyelerini,
- Genelkurmay Başkanını,
- Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlarını,
- Jandarma Genel Komutanını yüce divan sıfatıyla yargılar.
Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet Başsavcıvekili yapar.
Siyasi Partileri Denetlemek
Anayasa Mahkemesi siyasi partilerin mali denetimini yapar ve şartların mevcut olması halinde siyasi partilerin kapatılmasına karar verir.
Siyasi Partilerin Mali Denetimi
Anayasa Mahkemesince siyasi partilerin mal edinimleri gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayıştay’dan yardım sağlar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim onunda vereceği kararlar kesindir.
Mali denetim kapsamında uygulanabilecek yaptırımlar;
- Para cezası,
- Hazine yardımından yoksun bırakma,
- Temelli kapatma,
- Sorumlular için hapis cezasıdır.
Siyasi Partilerin Kapatılmasına Karar Vermek
Anayasa Mahkemesinin bir diğer görev ve yetkisi de siyasi partilerin kapatılması hakkındaki davalara bakmaktır. Siyasi partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesinin vereceği karar ile mümkündür.
MV. Düşmesi ve Dokunulmazlığı Kaldırılması Kararlarını Denetlemek
Yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına yahut milletvekilliğinin düşmesine TBMM tarafından karar verilmiş olması hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararının alındığı tarihten başlayarak 7 gün içerisinde ilgili milletvekili yahut diğer bir milletvekili kararın mevzuata aykırılığı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesine başvurabilir.
Anayasa Mahkemesi talebi 15 gün içerisinde karara bağlar.
Uyuşmazlık Mahkemesi Başkanını Seçmek
Uyuşmazlık Mahkemesi Başkanlığını, Anayasa Mahkemesinin üyelerinin kendileri arasından görevlendireceği üye yapar.
Bireysel Başvuruları Karara Bağlamak
Herkes, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamında olan anayasal hak ve özgürlüklerinden birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla ve kanun yollarını tüketmiş olması şartıyla Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruda bulunabilir.
Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi öğrenci olarak yazacak olduğum makale yazım için sizin bilgilerinizden oldukça yararlandım. Teşekkür ederim.